محمد مونسان/دکترای مهندسی معماری دریایی و عضو هیأت علمی دانشگاه
فهرست عناوین یادداشت:
مقدمه
در دو دهه گذشته بارها صحبت از توانایی ایران در بستن تنگه هرمز و ابزارهای موجود ایران در این باره شده است و برخی کارشناسان غربی، توانایی ایران را زیر سوال برده و بیان داشته اند که ایران صرفا برای چند ساعت می تواند تنگه هرمز را به کمک مین ریزی و قایق های تندرو مسدود کند.
این در حالیست که مهم ترین و اساسی ترین ابزار ایران برای بستن چند ماهه و حتی چند ساله تنگه هرمز، غرق نمودن کشتی های بزرگ قدیمی اقیانوس پیما در مسیر کشتیرانی در تنگه هرمز است. هدف در این بحث، بررسی تبعات اقتصادی نمی باشد، بلکه صرفاً امکان پذیری عملیاتی آن مد نظر است.
توانایی ایران برای بستن تنگه هرمز
ایران بارها تهدید کرده است که در صورت بروز درگیری نظامی توانایی بستن تنگه هرمز را دارد. تنگه هرمز یکی از مهمترین نقاط گلوگاهی (choke point) جهان است که هر روز حدود ۱۶ تا ۱۹ میلیون بشکه نفت خام که معادل ۴۰ درصد کل نفت حمل شده توسط کشتی‌های نفتکش و نزدیک به ۲۵ درصد کل عرضه جهانی نفت است، از آن عبور می کند. حدود ۶۸ درصد ذخایر شناخته شده نفت و گاز طبیعی دنیا در خلیج فارس قرار دارد و امنیت تنگه هرمز نقش کلیدی در تأمین بی‌وقفه انرژی دنیا دارد.
بیشتر این نفت به بازارهای آسیا، ایالات متحده و اروپای غربی می‌رود. در واقع بر اساس آمارهای موجود حداقل ۸۸ درصد نفت عربستان سعودی، ۹۰ درصد نفت ایران، ۹۸ درصد نفت عراق، ۹۹ درصد نفت امارات متحده عربی و ۱۰۰ درصد نفت کشورهای کویت و قطر از تنگه هرمز عبور می‌کند که در مجموع می‌توان گفت ۹۰ درصد صادرات نفت تولیدکنندگان خلیج فارس توسط تانکرهای نفتی از این مسیر عبور می کند.
واقعیت آن است که مجموع معبرهای جایگزین انرژی مانند خط لوله شرق به غرب از عربستان به دریای سرخ و خطوط لوله عراق در خوشبینانه‌ترین حالت و در صورت تعمیر و در مدار قرار گرفتن نمی‌توانند بیش از ۷ میلیون بشکه از ۱۹ میلیون بشکه نفت عبوری از این تنگه را از خود عبور دهند. حتی در قرن گذشته نیز بطور تاریخی تنگه هرمز دارای اهمیت بوده است بطوریکه ناپلئون بناپارت در مورد آن میگوید: “Let us be master of the strait for six hours and we will be masters of the world.” یعنی؛ «بگذارید شش ساعت بر تنگه مسلط باشیم تا بر جهان مسلط شویم.»
پاتریک کلاوسون ـ پژوهشگر مسائل خاورمیانه در موسسه خاور نزدیک واشنگتن ـ در ضمن نشستی در کمیته نیروهای مسلح مجلس نمایندگان آمریکا گفته است: «با توجه به عبور ۴۰ درصد نفت مورد نیاز جهان از این شاهراه حیاتی ، اگر این تنگه برای مدتی طولانی بسته شود، اقتصاد جهانی سقوط خواهد کرد.»
سالانه ۵٠ هزار فروند کشتی از تنگه استراتژیک هرمز عبور می‌کنند که از این تعداد ١٧ هزار فروند شناور‌های نفتکش است. عرض ورودی تنگه هرمز مطابق تصویر برابر ۵۴ کیلومتر و کمترین عرض آن ۳۹ کیلومتر (۲۱ مایل دریایی) است که بدلیل محدودیت عمق آب تنها منطقه ای به عرض ۱۰ کیلومتر آن قابل عبور برای کشتیرانی است و تنها ۳ کیلومتر آن برای عبور کشتی های غول پیکر (مسیر رفت و برگشت) مناسب است که البته از اطراف جزایر ایرانی باید عبور کنند که بر روی این جزایر هم نصب پایگاه های موشکی محتمل است. بیشترین عمق آب در عرض ۳ کیلومتری فوق (برای کشتیرانی) برابر ۱۰۰ متر است و هرچه به سمت داخل خلیج فارس می رود این عمق کاهش می یابد و تا ۶۰ متر در این کانال می رسد.
روش های بستن تنگه هرمز
همواره یک سوال اصلی این بوده است که «آیا ایران توانایی بستن تنگه هرمز برای مدت طولانی را دارد؟ روش های آن چیست؟»
در پاسخ به این سوال نظریه های بسیاری ارائه شده است از قبیل:
۱) مسدود کردن تردد بوسیله ناوهای ایرانی یا قایق های تندرو مسلح که بدلیل حضور قدرت های فرامنطقه ای چندان امکان پذیر نمی باشد.
۲) مین ریزی در مسیر تردد کشتی ها که این مورد نیز به دلیل حضور کشتی های مین روب و امکانات پیشرفته مین یابی و مین روبی نمی تواند برای مدت طولانی باعث بسته شدن تنگه هرمز شود.
۳) هدف قرار دادن کشتی های عبوری از طریق پایگاه های موشکی ثابت و متحرک در ضلع شمالی تنگه هرمز با موشک های برد کوتاه و متوسط. این مورد می تواند یک چالش مهم باشد؛ چرا که تمام ضلع شمالی خلیج فارس و دریای عمان و تنگه هرمز در اختیار ایران است. با توجه به عرض کم تنگه هرمز، ایران می تواند با موشک های برد کوتاه با بردی در حدود ۵۰ کیلومتر تردد دریایی را بطور اساسی مختل یا متوقف نماید. از آنجا که این اختلال می تواند کل تجارت دریایی و انتقال نفت در دنیا را مختل کند، احتمالا منجر به دخالت نیروهای فرامنطقه ای خواهد شد و تنها در صورت بروز درگیری تمام عیار و همه جانبه و انهدام تمام پایگاه های ثابت و متحرک موشکی ایران، می توان به ایمن بودن تنگه هرمز رسید. البته با توجه به اینکه ایران دارای موشک های با بردهای مختلف است و از مزیت سرزمین مادری خود بهره مند است می توان گفت در این زمینه دارای برتری است و قدرت های بزرگ نمی توانند براحتی بر این چالش در مدت زمان کوتاهی غلبه کنند.
۴) غرق کردن چهار یا پنج فروند کشتی اقیانوس پیما در تنگه هرمز که به نظر می رسد این روش، ساده ترین، موثرترین و امکان پذیرترین روش در مسدود کردن تنگه هرمز برای مدت طولانی باشد. طول یک کشتی ULCC در حدود ۴۰۰ متر و عرض ۶۰ متر است (مطابق تصویر زیر).
اگر ایران پنج فروند از کشتی های ULCC از رده خارج خود را بصورت طولی و با فواصل ۲۰۰ متری از هم در داخل تنگه هرمز غرق کند عملا تنگه هرمز مسدود شده است و امکان عبور کشتی های ULCC و VLCC وجود نخواهد داشت. شکل زیر نشان می دهد که اگر حداکثر عمق در تنگه هرمز را ۱۰۰ متر در نظر بگیریم، با غرق شدن یک فروند ULCC عملاً امکان تردد کشتی های نفتکش بزرگ از روی آن وجود ندارد. ضمن اینکه عمق آب در اکثر طول مسیر تردد کشتی ها در خلیج فارس کمتر از ۱۰۰ متر است. عرض یک کشتی ULCC حدود ۶۰ متر و عرض ایمن آن برای عبور ۲۰۰ متر است چراکه مواد خطرناک و قابل اشتعالی را حمل می کنند. علاوه بر غرق کردن عمدی کشتی های نفتکش قدیمی از طرف ایران، بروز یک جنگ در این تنگه باعث غرق شدن تعداد بسیار بیشتری از کشتی های نظامی و تجاری در اطراف تنگه هرمز و خلیج فارس خواهد شد.
طبیعتاً عبور کردن از تنگه ای که چندین فروند کشتی در آن غرق شده اند ریسک بالایی دارد و شرکت های کشتیرانی و شرکت های بیمه چنین ریسکی را نمی پذیرند. بیرون کشیدن لاشه یک کشتی اقیانوس پیما از عمق ۱۰۰ متری در خوشبینانه ترین حالت، حداقل به ۱۰ ماه زمان نیاز دارد چراکه نیاز به تکه تکه نمودن کشتی های مغروق در زیر آب و بالا کشیدن آنها بوسیلهCrane Barges خاص است. مشابه آن در بیرون کشیدن لاشه زیردریایی کورسک از عمق ۱۰۸ متری مشاهده شد که ۵ ماه بعد از شروع قرارداد نجات و ۱۴ ماه پس از حادثه طول کشید که البته ابعاد و تناژ این زیردریایی بسیار کوچکتر از یک نفتکش ULCC بود.
